Әйелдер мен балаларды қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі заңнамалық бастамалар циклін аяқтау
1. Президенттің бастамасы
Президент Қ. Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» және «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдарға қол қойды.
ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев осы заңдарға түсініктеме бере отырып: «ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету мәселелеріне басымдық береді. Мемлекет басшысының тапсырмалары аясында тиісті заңдар әзірленді. Атап айтқанда, әйелдер мен балалардың заңды мүдделерін қамтамасыз ету және елдегі отбасы институтын нығайту үшін қосымша құқықтық тетіктер енгізілуде. Сонымен қатар, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілік артады».
Бұған дейін Сенат депутаттары «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңды және ілеспе құжатты екі оқылымда мақұлдаған болатын.
Негізгі Заң 15 заңнамалық актісіне, оның ішінде жеті кодекс пен сегіз заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейді. Ілеспе заң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізуді қарастырады. Кәмелетке толмағандарды қорлау (қорқыту, кибербуллинг) және 16 жасқа толмаған баланы қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіру және басқа да түзетулер үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленеді.
Қабылданған заңның басты міндеті балалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша мемлекеттік саясаттың құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіру, әйелдер мен балаларға қатысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесу болып табылады.
Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин атап өткендей, заң жобасын Мәжіліс депутаттары 2023 жылдың қыркүйегінде, Мемлекет басшысының Жолдауынан кейін әзірледі, онда ол отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтуді тапсырды.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау, балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлері үшін жазаны қатаңдату және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы алдын алу шаралары негізгі заңнамалық жаңашылдықтар болып табылады.
«Әйелдер мен балалардың іргелі құқықтарын қорғау мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі болып табылады және Мемлекет басшысының назарында. Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында Президент отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықты қоғам боп күресті қажет ететін әлеуметтік проблеманың бірі ретінде белгіледі» деп жазды Ерлан Карин өзінің Telegram-арнасында.
Президент Қ.Тоқаев әйелдердің құқықтарын қорғау және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін үнемі көтеріп отырады. Президенттің бастамасымен 2019 жылдан бастап әйелдер мен балалардың жыныстық қол сұғылмаушылығына, адам саудасына қарсы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді. ІІМ құрылымында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау бойынша арнайы бөлімшелер құрылды. Ел Президентінің тапсырмасы бойынша 2021 жылы олардың штат саны 256 бірлікке дейін ұлғайтылды. Мұндай лауазымдар қазір әрбір қалалық және аудандық полиция органында бар. Сондай-ақ, әйелдер мен кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық зорлық-зомбылық қылмыстарын тергеу бойынша әйел тергеушілердің мамандануы енгізілді.
2023 жылы Мемлекет басшысы отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жазаны қатаңдатуды тапсырды. Бұл тапсырма Президенттің Жарлығымен 2023 жылғы 8 желтоқсанда бекітілген Адам құқықтары мен заңның үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспарына енгізілді. Оны іске асыру шеңберінде мүдделі мемлекеттік органдар Бала құқықтары жөніндегі уәкілмен және Парламент Мәжілісінің депутаттарымен бірлесіп әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, отбасы институтын нығайтуға және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық түзетулер әзірледі.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысы жыл басында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында қарапайым азаматтардың осы мәселе бойынша ұстанымын толық қолдайтынын айтты. Осыдан кейін заңнамалық шаралар одан әрі күшейтіліп, ұрып-соғу және денсаулыққа жеңіл зиян келтіру қылмыстары Әкімшілік кодекстен Қылмыстық кодекске ауыстырылды. Ұрып-соғудың кез келген фактісі енді Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі шеңберінде қаралатын болады.
Осылайша, тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау Президенттің әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейту туралы тапсырмаларын орындау болып табылады.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдату Қ.Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасының негізгі тармақтарының бірі болды. Жаңа заңдар пакетінің қабылдануымен оның отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимылды күшейту туралы сайлауалды уәдесі толығымен орындалды.
Бұл заң ТМД-да әйелдер мен балаларды қорғауды қамтамасыз ететін маңызды өзгертерді көздейтін бірінші болды.
Осылайша, отбасында да, қоғамда да әйелдер мен балаларды көп деңгейлі қорғауды қамтамасыз ететін заңнамалық бастамалар циклі аяқталды. Енді, ең бастысы, заңның орындалуы мен толыққанды орындалуын қамтамасыз ете отырып, оның әлеуетін іске асыру.
2. Азаматтық қоғамның қолдауы
Бишімбаевтің қылмыстық әрекеті қоғамда жинақталған проблемаларды, жасырын кедергілерді, қарама-қайшы көзқарастар мен негіздерді әшкерелеген басты оқиғаға айналды деуге болады.
Бас прокуратураның мәліметінше, Қазақстанда жыл сайын отбасылық абьюзерлердің қолынан кемінде 80 әйел қаза табады, күнделікті полицияға тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілері бойынша 300-ге жуық арыз келіп түседі.
ҚР Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Д. Закиеваның айтуынша, өткен жылы 69 әйел мен 7 бала қайтыс болған. Күн сайын 342 адам отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. "Бұл заң зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған" дейді Бала құқықтары жөніндегі уәкіл.
Өткен жылдың қараша айында қазақстандықтар Otinish.kz сайтында Қасым-Жомарт Тоқаевтың атына отбасындағы зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды талап еткен ашық хат жолдады. Петиция авторлары: «отбасылық саладағы ауырлығы бойынша кішігірім қылмыстарға Заңның пропорционалды емес реакциясы ықтимал құқық бұзушыларда жазасыздық сезімін тудырады және табиғи түрде ауыр қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге әкеледі», - деп атап өтті петиция авторлары.
Сәуір айында қазақстандық белсенділер мен құқық қорғаушылар құрамындағы бастамашыл топ ел тұрғындарынан Сенатқа заң қолдауымен хат жіберуді сұрап, "Парламентке хат жаз" акциясын іске қосты. Бастаманы 5000-нан астам қазақстандық қолдады, олар Сенатқа елде зорлық-зомбылықты криминализациялау туралы заң қабылдауға шақырған хаттар жіберді.
Сенатта заң жобасын талқылау кезінде 154 мыңнан астам қазақстандық отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатқаны үшін онлайн петицияға қол қойды.
Сәуір айының басында Берлин мен Италияда Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялауды қолдайтын митингілер өтті, оларға 150 адам жиналды. Қатысушылар отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық, әйелдер құқықтары туралы түрлі ұрандармен және ағылшын, итальян, қазақ және орыс тілдерінде "Салтанат Заңын" қолдап плакаттармен шықты.
Осылайша, болған қайғылы оқиғаға қоғам бұрынғыдай бей-жай қарамайтынын көрсетті.
Сондықтан заңға енгізілген түзетулер қоғамда және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен талқыланды. Парламент отырыстарына ҮЕҰ, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның, адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың және Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері қатысты.
Жалпы алғанда, барлық түзетулер ең алдымен іргелі болып табылады, өйткені олар көптеген мәселелерді, соның ішінде суицидті әлеуметтік қауіпті әрекет ретінде насихаттауды криминализациялауды қамтиды. Олар азаматтық қоғамның одан әрі дамуы үшін негіз болады және азаматтардың санасында қоғамдық қатынастардың жаңа заманауи моделін қалыптастырады, онда адам құқықтары бірінші орынға қойылады, жеке тұлғаның қадір-қасиеті танылады.
Екіншіден, бұл нормалар архаикалық негіздер мен дәстүрлерді бұзады, содан кейін отбасылық және қоғамдық қатынастар саласындағы агрессорлардың қылмыстық белсенділігін төмендетеді. Осылайша, Қазақстанда нөлдік төзімділік қалыптасады және Қазақстанның жаңа отбасылық және гендерлік саясаты өркениетті елдерден кейін жүруде.
Ең бастысы, бұл заң атқарушы билік пен азаматтық қоғам арасындағы консенсус, Президент пен халық арасындағы келісілген әрекеттің нәтижесі болып табылады.
II. Заңның қоғамдық-құқықтық маңызы
1. Әйелдер құқығын қорғау - шынайы демократияның көрінісі
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң біздің қоғамды демократияландыру бағытындағы тағы бір қадам болып табылады.
Осылайша, әлеуметтік теңдік принципі нығаяды және қоғамда жыныстық кемсітушілік көріністеріне нөлдік төзімділік қалыптасады.
Осы тұрғыда Президент Қ. Тоқаев қоғамды демократияландыруға бағытталған дәйекті реформалар жүргізуде, сайланбалы және партиялық заңнама реформаланды, Парламенттің рөлі күшейтілді, гендерлік теңдікке және адам құқықтарын сақтауға зор көңіл бөлінуде.
Оның ішінде отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі ең көп талқыланатын қоғамдық мәселелердің біріне айналғаны жасырын емес.
Жаңа заңда қоғамдық және жеке өмірдегі әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық туралы институционалдық нормалар бар, отбасылық-тұрмыстық және қоғамдық қатынастарды одан әрі өзгерту үшін негіз болып табылады.
Құжат адамның қадір-қасиетін тануға, азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жалпыға бірдей құрметтеуге және сақтауға бағытталған. Ол отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында ұрып-соғу мен денсаулыққа қасақана зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тартады. Яғни, заң әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа байланысты кез келген қауіпті іс-әрекетті жасаған адамдарға қылмысы үшін жауапкершіліктің толықтығын болдырмау мүмкіндігін жоққа шығарады. Мұндай өзгеріс, сайып келгенде, отбасылардағы құрбандық мәселесін шешіп, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарының жағдайын едәуір жақсартуы керек.
2. «Заң және тәртіп» қағидатын іске асыру
Мемлекет басшысының ұстанымы айқын: заңның үстемдігін белгілеу және заң нормалары сақталатын әділетті қоғам құру. Заң мен тәртіпті орнату оның сайлауалды бағдарламасының негізі болып табылады.
Мемлекет басшысы ұсынған «заң және тәртіп» қағидаты барлық мәселелер құқықтық салада шешілуі керек дегенді білдіреді.
Бұл принциптің өзара байланысты екі қыры бар. Біріншісі - «заң бар жерде тәртіп бар». Екіншісі - «заң бұзылмаған жерде тәртіп бар». Осылайша, жасалған қылмыс үшін қолданылатын жаза ғана маңызды емес, сондай-ақ, қылмыстың алдын алу да маңызды.
Қ. Тоқаев осы жылдың қаңтар айында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында: «Мен «заң және тәртіп» қағидатын нығайтуды жақтаймын, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды қолдаймын", - деді.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдар әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, зорлық-зомбылықты болдырмауға бағытталған. отбасы институтын нығайтуды және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді көздейді.
Құжат Мемлекет басшысының әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті қатаңдату, отбасы институтын нығайту және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде бала құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі тапсырмаларын іске асыруға бағытталған.
Заң шығарушы орган қоғамның сұранысына сәйкес жаза түрлерін анықтады. Қатаң жаза - қылмыстың алдын алудың және қоғамды қауіпті қылмыскерлерден қорғаудың тиімді әдісі.
Қылмыстардың алдын алуға отбасы институтын нығайтуға, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, отбасын қолдау орталықтарын құруға, отбасы мәселелері бойынша «111» байланыс орталығының жұмыс істеуіне, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңнамалық жаңалықтар бар.
Осылайша, заңда, ең алдымен, қылмыстың алдын алуға және азаматтардың құқықтарының әділдігі мен қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені көзделген.
Жалпы, Заңның негізгі мақсаты жазалаушы емес, алдын алу сипатына ие.
Сонымен қатар, енгізілген түзетулер балалардың құқықтық санасын қалыптастыруға арналған. Кәмелетке толмағандарды қорқыту және киббербулинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді.
Айта кету керек, кәмелетке толмағандар арасында буллинг жиі кездеседі. Осыған байланысты білім беру ұйымында ұзақ уақыт бойы буллингке қарсы тұрудың заңды тетіктері болған жоқ. Олар тек профилактикалық сөйлесумен және мектепішілік есепке алумен шектелуге мәжбүр болды.
Заңнамалық новеллалар кәмелетке толмағандарды буллинг үшін жауапкершілігін қарастырмайды, бірақ ата-аналарға балаларының әрекеттері үшін нақты жаза тағайындайды, бұл тежеу механизмі болуы керек. Мәселен, егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту немесе 10 АЕК айыппұл ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға салынады. Мұндай жауапкершіліктің пайда болуы балаларға да, ата-аналарға да, бүкіл қоғамға бұл мәселеге байыпты қарауға мүмкіндік береді.
3. Қ. Тоқаевтың «Күшті Президент - ықпалды Парламент - есеп беретін Үкімет» формуласын іске асыру
Заңдар Парламент депутаттарының заң шығару бастамасы тәртібімен қабылданды. Бұл біздің азаматтарымыздың басым көпшілігін толғандыратын аса күрделі әлеуметтік проблеманы шешуге бағытталған құқықтық нормаларды әзірлеген заң шығарушы органның өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді.
Сондай-ақ, заңдарға Премьер-Министрдің қолы қоса тіркеліп қойылған. Бұл Үкіметтің қабылданған заңнамалық актімен келісетіндігін көрсетеді. Парламент пен Үкіметтің мұндай бірлескен жұмысы Мемлекет басшысының елдің саяси жүйесін нығайтуға бағытталған саясатының тиімділігінің жарқын мысалы болып табылады.
4. Әділетті Қазақстан идеясын іске асыру
Елде әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық өткір әлеуметтік мәселе ретінде қарастырыла бастады. Сарапшылардың барлық сындарлы ұсыныстары мен қарапайым азаматтардың өтініштері Президент тарапынан резонанс пен қолдау тапты. Мемлекет басшысының жаңа заңға қол қоюы ел басшылығының «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын іске асыру контекстінде қызмет ете отырып, қоғамдық сұранысқа жедел ден қоятынын көрсетеді.
Жаңа заң әйелдер мен балалардың құқықтық қорғалуын іс жүзінде күшейтуге бағытталған. Әзірленген нормалар мемлекет азаматтарының мүдделеріне сүйене отырып, адам құқықтарын жан-жақты қорғауға мемлекеттің берік ниетін көрсетеді. Заң қабылдау арқылы әйелдер мен балалар құқықтарын қорғауға арналған нақты қадам жасалды.
Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау бөлігінде ел дамуының нақты векторын белгілейтін пәрменді заңнамалық база құрылды.
Заң азаматтық қоғам мен мемлекеттің өткір және өзекті мәселені шешуге бағытталған сындарлы өзара іс-қимылының нәтижесі болды.
Мемлекет пен қоғамның, құқық қорғаушылар мен құқық қорғау органдарының бірлескен жұмысы нәтижелі болуы қажет.
Бұл заңның тағы бір жетістігі – зорлық-зомбылық құрбандары тіпті «асыраушысынан айырылған» жағдайда да, толық қорғаныс пен қолдау алу мүмкіндігіне ие болады. Бүгінде елде көптеген отбасын қолдау орталықтары, дағдарыс орталықтары жұмыс істейді, бірақ сарапшылардың пікірінше, олардың профилактикалық жұмыстары нәтижелі емес. Зардап шеккен балалар мен ата-аналарды оңалтудың әртүрлі бағдарламаларының тиімділігі де күмән тудырады. Өз кезегінде, жаңа заң ведомствоаралық өзара іс-қимыл құру арқылы зардап шеккен адамдарды тәуелді қатынастардан айыра отырып, отбасын қолайсыз әлеуметтік ортадан шығаруға көмектеседі.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықты тоқтату ісін соңына дейін жеткізу үшін заңға тараптардың кәмелетке толмағандарға қатысты физикалық зорлық-зомбылық пен зорлық-зомбылық қылмыстары бойынша татуласу мүмкіндігін болдырмайтын тармақ енгізілді. Бұл түзету агрессордың қолын «байлайды» және жәбірленушіні абьюзивті қарым-қатынастан шығарады.
Жалпы, заңды әзірлеу мен талқылау барысы Қ.Тоқаевтың Әділетті Қазақстан құрылысына арналған бағыты қоғамның кең қолдауына ие екенін көрсетті.
5. Құқық қорғау органдарының жаңа міндеттері
Заң күшіне енгеннен кейін күтілетін нәтижелер: әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғауды күшейту, балаларды жыныстық зорлық-зомбылықтан қорғауды күшейту, өз-өзіне қол жұмсау және жыныстық зорлық-зомбылық жағдайларын азайту, қиын өмірлік жағдайлардағы отбасылар үшін жағдайды жақсарту, арнаулы әлеуметтік қызметтердің сапасын жақсарту, неке және отбасы институтын нығайту.
Кез келген заңның қабылдануы уәкілетті мемлекеттік органдарға оны орындау бойынша міндеттер жүктейді.
Заңды іске асырудың тиімділігі құқық қорғау органдарының, қоғамдық ұйымдардың, БАҚ-тың және оған бей-жай қарамайтын азаматтардың келісілген жұмысы қаншалықты табысты құрылатынына тікелей байланысты болады.
Аталған новеллаларды неғұрлым тиімді іске асыру үшін ІІМ-де отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған бөлімше құрылатын болады.
Егер бұрын құқық қорғау органдарының отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылыққа реакциясы болмаған жағдайлар жиі тіркелсе, енді мұндай әрекеттер үшін олар тиісті жауапкершілікке тартылады.
Осыған байланысты Қ.Тоқаевтың «егер қоғамда агрессия мен зорлық-зомбылықтың кез келген түріне толық бас тарту, "мүлдем төзбеушілік" болмаса, кез келген заңнамалық өзгерістер тиімді болмайды" деген сөзін есте ұстаған жөн.
Біздің құқық қорғау органдары, ең алдымен полиция, Мемлекет басшысының осы сөздерін толық басшылыққа алуы тиіс.
III. Әйелдерді қорғаудың жаңа заңнамалық шаралары
Қоғамның өркениеті оның әйелдерге деген көзқарасымен анықталады. Сонымен, дамыған қоғамның негізгі сипаттамасы әйелдерге мужчермен тең құқықтар беру болып табылады.
Президент қабылдаған отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заң, шын мәнінде, мемлекеттің теңдік пен заң үстемдігі қағидаттарына басымдық беретінін, құқықбұзушылыққа мүлдем төзбеушілікті қалыптастыратынын көрсетеді.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заңға қол қойылғанға дейін елдің құқықтық жүйесінде әйелдердің құқықтарын қорғау іс жүзінде толық іске асырылмағанын мойындау қажет. Инновациялар іс жүзінде біздің қоғамдық санамызда да, құқықтық реттеу жүйесінде де терең тамыр жайған «ерлер шовинизмімен» күреседі.
Қазіргі экс-министр Қ.Бишімбаев пен Б. Байжановқа қатысты соттың ашық көрсетілуі әйелдер құқығына қатысты өзекті мәселелерді көрсетті. С. Нүкенованың қайтыс болуына өзі кінәлі деп болжаған полицейлердің бірінің бейнежазбасы назар аударарлық жайт. Қабылданған заң зорлық-зомбылық құрбандарын елемеудің осындай көріністерін "тоқтатады" деп сенгіміміз келеді.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң мыңдаған әйелдерді абъюзивті қарым-қатынастан шығуға итермелейді, оларға құқықтық қауіпсіздік пен қашуға мүмкіндік береді. Негізінде, құжат олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қатаң шаралар қабылдауға берік негіз жасайды. Ол сондай-ақ азаматтардың осы тобының мемлекетке деген сенімін арттырады, дегенмен бұрын әйелдер зорлаушыларға қатысты пәрменді жаза шараларының болмауына байланысты тиісті ақпаратпен бөлісе алмады. Ұрып-соғуды және денсаулыққа жеңіл зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тарту, сондай-ақ денсаулыққа қасақана орташа және ауыр зиян келтіргені үшін бас бостандығынан айыруға дейін жазаны қатаңдату әйелдерге абъюзерлерді жауапқа тарта алатынына сенімділік береді. Басқаша айтқанда, заң әйелдерге өмір сүруге және озбырлықтан арылуға көмектеседі.
Бас прокуратураның мәліметінше, 2023 жылы Құқық қорғау органдарына тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты 100 мың шағым түскен. Бұл соңғы бес жылдағы жиынтықтан үш есе көп. Мұндай көрсеткіштер қазіргі жағдайдың ауырлығын және Президент қабылдаған заңның қажеттілігін толық түсіндіреді.
Заң 2017 жылы денсаулыққа жеңіл зиян келтіргені үшін, сондай-ақ ұрып-соғу үшін жойылған қылмыстық жауапкершілікті қалпына келтіруді көздейді.
Енді жаңа заң бойынша әйелдер мен балалардың денсаулығына бірнеше рет ұрып-соғу және зиян келтіру кезінде татуласу қарастырылмаған.
Жаңа заң қазақстандық қоғамды шын мәнінде сауықтыруға арналған, өйткені отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық қоғамның қазіргі заманғы қасіреті болып табылады. Мұндай қылмыстар үшін жазаны қатаңдатылды. Осылайша халық арасында құндылықтардың жаңа жүйесін қалыптастырады. Бұл жүйеде басты назар әйелдердің құқықтарын құрметтеу және олар мен ерлер арасындағы салауатты қарым-қатынасты қалыптастыру болуы керек. Бұл құндылықтарды өскелең ұрпақтың санасына сіңіру қажет.
Заңның қабылдануы зорлық-зомбылықтың табиғатын түсінуге негізделген. Мұнда олар оның салдарын емес, себебін жоюға тырысады. Зерттеулер көрсеткендей, зорлық – зомбылықтың тамыры тереңде, әйелдің бағынышты рөлі туралы патриархалдық идеяларда, гендерлік теңсіздік пен биліктің теңгерімсіздігінде, яғни отбасының бір мүшесі бақылау, қорқыту немесе физикалық басымдық арқылы екіншісіне билік жүргізуінде.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықты азайту үшін қазір бүкіл әлеуметтік-мәдени экожүйе құрылуда: балалар мен әйелдер үшін қауіпсіз орта құру және оларға қатысты қылмыстардың алдын алу, кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар үшін жазаны қатаңдату, құқық бұзушылықтардың алдын алуды күшейту, сондай-ақ балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу. Ауыр қылмыстарға қатысты жазаларды қатаңдату және татуласудан бас тарту зорлық-зомбылық пен қауіпті әрекеттерді жасаған адамдар үшін қатаң жазалау режимін жасайды, бұл қоғамдағы әділеттілік пен заңдылықты қамтамасыз ету үшін маңызды.
Зорлық-зомбылық үшін, оның ішінде отбасылық-тұрмыстық салада жауапкершілік арттырылды. Қоғамдық пікірді ескере отырып, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру және ұрып-соғу қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
Қасақана ауырлығы орташа және денсаулығына ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілік күшейтілді.
Бұрын адамды азаптау үшін жауапкершілікке тарту үшін ұрып-соғу мен басқа да зорлық-зомбылық әрекеттерінің жүйелілігін дәлелдеу қажет болатын. Енді жәбірленушіні азаптау мақсатында ерекше қатыгездікпен, қорқытумен жасалған зорлық-зомбылық әрекеттері үшін жауапкершілікті анықтайтын нормалар енгізілуде. Сонымен бірге, зорлаушының кінәсін дәлелдеу кезінде жәбірленушінің өз атына осындай зорлық-зомбылықты жүйелі түрде сезінуі талап етілмейді.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды әйелдерді қорғау мен оңалтудың тиімді институционалдық механизмі деп атауға болады. Бұл мәселені жаңа, жоғары деңгейге көтеріп, ықтимал қылмыскерлерді ұстаудың алдын-алу шарасына айналады.
Жәбірленушілерге шағым берілгеніне қарамастан, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіруге және ұрып-соғуға байланысты істер бойынша қылмыстық қудалауды көздейтін жаңа заңның тармағын серпінді деп атауға болады. Басқаша айтқанда, қылмыстар өтініш бойынша емес, факт бойынша қудаланады. Бұл тармақ заңға ескерту сипатын береді, осылайша ықтимал қылмыскерлерге жазаның сөзсіз екендігі туралы хабарлайды.
Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған маңызды тармақ қылмыскерді 30 күн мерзімге оқшаулау және жәбірленушілермен байланысқа тыйым салу мүмкіндігін енгізу болады. Бұл зардап шеккендердің психо-эмоционалды жағдайына оң әсер етіп, оларға толық оңалту мүмкіндігін береді.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық көрсеткені үшін жазалау шараларын күшейтеді.
Атап айтқанда, қазір денсаулыққа қасақана орташа және ауыр зиян келтіргені үшін тек 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылған. Ал бұрын айыпталушы бостандықты шектеуі мүмкін еді.
Денсаулыққа жеңіл зиян келтіру туралы бап та қатаңдатылды-200 АЕК-ке дейін айыппұл салу немесе 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделеді. Сонымен қатар, қазір бұл қылмыс үшін әкімшілік емес, қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. Осы қылмыс ауырлататын мән-жайлар болған кезде 1000 АЕК-ке дейін айыппұл салуды не 2 жылға дейін бас бостандығынан айыруды немесе шектеуді көздейді.
Сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылық ретінде қайта біліктілігі бар ұрып-соғу үшін 80 АЕК-ке дейін айыппұл немесе 25 тәулікке дейін қамауға алу түріндегі жаза көзделген. Ауырлататын жағдайларда ұрып-соғу 200 АЕК-ке дейін айыппұл салуға не 50 тәулікке дейін қамауға алуға әкеп соғады.
Сонымен қатар, азаптау үшін жауапкершілік күшейтілді. Енді 2 жылдан 3 жылға дейін, ауырлататын жағдайларда 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделуде.
Осылайша, тіпті ең аз соққылар да әсерлі айыппұлдарды немесе ұзақ мерзімге қамауға алуды қамтиды. Бұл әлеуетті зорлаушыларды әйелдері мен жақындарына қатысты агрессиясын айтарлықтай тежейді.
IV. Балаларды қорғаудың жаңа заңнамалық шаралары
Балаға деген көзқарас, бұл оның болашағына деген көзқарас. Жасыратыны жоқ, қазіргі ересектердің көптеген проблемалары - бұл балалық шақта алған жарақаттардың нәтижесі. Көбінесе бұл жарақаттар зорлық-зомбылықтың көрінісімен байланысты.
Бүкіл қоғам мен мемлекеттің даму перспективалары балаларымыздың қандай болатынына байланысты. Дәл осы себепті дамыған елдерде балалардың әл-ауқаты мен қауіпсіздігі бірінші орынға шығады.
Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтетін, сондай-ақ отбасы институтын, кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін нығайтуға арналған нормалар енгізілді.
Балаларға қарсы зорлық-зомбылықтың кез-келген түрін көрсету жауапкершілігі едәуір күшейтілді. Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандарға қарсы денсаулыққа зиян келтіруден бастап ұрлау мен өлтіруге дейінгі қылмыстардың тізбесі жүйеленген және нақты анықталған. Мұндай әрекеттерді жасаған адамдар татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатыла алмайды.
Кәмелетке толмағандарды өлтіргені, зорлағаны, кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жаза қарастырылған.
Балаларды ұрлағаны үшін бұдан былай 10 жылдан 15 жылға дейін (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылған дейін (бұрын 5 жылға дейін) бас бостандығынан айыру қарастырылған.
Алғаш рет 16 жасқа толмаған адамдарға жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Осы нормалар қабылданғанға дейін мұндай жауапкершілік 14 жасқа толмағандарға тиіскені үшін ғана қарастырылған. Ол үшін 200 АЕК-ке дейін айыппұл, түзету жұмыстары немесе 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстар не 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделген. Сонымен қатар, айыпталушы белгілі бір лауазымдарды атқару және 3 жылға дейін белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айырылуы мүмкін.
Балаларды ұрлағаны үшін 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұрын 5 жылға дейін) көзделген.
Жаңа заң сонымен қатар суицид жағдайларын азайтуға бағытталған. Егер бұрын тек өз-өзіне қол жұмсауға итермелегені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген болса, енді-өзін-өзі өлтіруге итермелеу және жәрдемдесу үшін жауапкершілік қарастырылады. Кәмелетке толмағандарға қатысты мұндай әрекеттер 5 жылдан 9 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғады. Осылайша, бұл шаралар суицидтің алдын алуды да, кінәлілердің жауапкершілігін де күшейтеді.
Жаңа заң педофилдер мен балаларды өлтіру фактісі бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі ең ауыр жазаны қарастырады. Бұл жағдайда кез-келген балама алынып тасталады. Осылайша, қоғамда мұндай адамдарға мүлдем төзбеушілік қалыптасады.
Жаңа нормалар мектептердегі қорлаумен күресуге бағытталған. Осылайша, кәмелетке толмағанды қорлау (қорқыту, киббербулинг) үшін әкімшілік жауапкершілік алғаш рет енгізілді. Бұл әрекет үшін ескерту немесе 10 АЕК мөлшерінде айыппұл қарастырылған. Қорқытуды қайта жасау 30 АЕК (110 760 теңге) айыппұл салуға, ал егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту жасауға немесе ата-анасына немесе оларды алмастыратын адамдарға 10 АЕК айыппұл салуға әкеп соғады.
Құрдастарын қорқытатын балалардың ата-аналары үшін жауапкершілікті арттыру оларды балаларының тәрбиесіне байыпты қарауына мәжбүрлейді.
Білім беру ұйымдарының кәмелетке толмағандардың немесе оларға қатысты құқыққа қайшы әрекеттер жасағаны туралы құқық қорғау органдарына дереу хабарлау міндеті белгіленген.
Қоғамдық көліктерден 16 жасқа дейінгі балаларды мәжбүрлеп түсірудің көптеген жағдайлары белгілі. Бұл көбінесе мектептен өздігінен оралатын бала үшін қауіпті. Енді бұл құқық бұзушылық болып саналады, ол үшін 5 АЕК (18 460 теңге) мөлшерінде айыппұл қарастырылған.
V. Отбасы институтын нығайтудың жаңа заңнамалық шаралары
Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез-келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейтуге байланысты нормалар көпшіліктің ерекше назарын аударады.
Алайда, отбасы институтын нығайтуға бағытталған нормалар да маңызды. Атап айтқанда, жаңа заңда бала құқықтары жөніндегі уәкіл институтын одан әрі дамыту көзделген.
Алғаш рет мемлекеттік отбасылық саясатты қалыптастыру саласындағы уәкілетті орган айқындалды. Бұл функциялар мәдениет және ақпарат министрлігіне (жастар және отбасы істері комитеті) жүктелген.
Алғаш рет заңнамалық деңгейде ақпараттандыру саласындағы уәкілетті орган айқындайтын заңды тұлға рөлінде болатын отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі байланыс орталығының жұмыс істеуінің құқықтық негіздері құрылды.
Бұл ретте мемлекеттік органдарды отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасауға ғана емес, сондай-ақ азаматтардың өтініштерін қарау қорытындылары бойынша қабылданған шаралар туралы байланыс орталығына ақпарат беруге міндеттейтін нормалар енгізілді.
Сондай-ақ, заңда неке және отбасы, ата-ана мен бала институтын нығайтуға негізделген дәстүрлі отбасылық құндылықтарды қорғау, сақтау, нығайту және ілгерілету, сондай-ақ балаларды жалпыадамзаттық, ұлттық, дәстүрлі құрметтеу рухында адамгершілік және рухани тәрбиелеуді қамтамасыз ету қағидаты кіретін неке – отбасы заңнамасының жаңа қағидаттары көзделген.
Заң отбасыларға психологиялық, құқықтық және әлеуметтік көмек көрсету мәселесіне ерекше назар аударды. Ол үшін жергілікті атқарушы органдар базасында отбасын қолдаудың жаңа орталықтарын құру жоспарлануда. Қолданыстағы орталықтардың қызметін біртекті қайта ұйымдастырылады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық белгілері бар адамдарға қолдау көрсету кезінде орталықтар оларға бір айға дейін тұруға мүмкіндік береді.
Бұл ретте жұмыс беруші қызметкер тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарда болған кезеңде оған жалақысы сақталмайтын 30 күнге дейін демалыс беруге міндетті.
Кешенді көмектің маңыздылығы туралы мәселені республикалық деңгейге шығару қазіргі жағдайдың күрделі екендігін және отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасына қарсы күресте мемлекеттің шешімділігін көрсетеді.
VI. Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғаудың жаһандық қозғалысы
БҰҰ-ның 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған Орнықты даму көрсеткішінің 16.2-міндетін іске асыруға қатысты күн тәртібінде «балаларға қатысты зорлық-зомбылық пен азаптаудың қорлауды, қанауды, сауданы және барлық нысандарын тоқтату» көзделген. Орнықты даму мақсаттарының міндетін іске асыру үшін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «INSPIRE: балаларға қатысты зорлық-зомбылықты жоюдың жеті стратегиясы» атты пакет әзірледі.
Еліміздің әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі заңнамасындағы өзгерістер әлеуметтік қатынастарға елеулі өзгерістер енгізуге арналған. Сонымен қатар, институционалдық өзгерістер халықты әлеуметтендірудің жаңа моделін жасауға, адамның жеке басын құндылық ретінде қабылдайтын құндылық қатынастарын нығайтуы тиіс.
Жаңа заңнама балалар мен әйелдерге қарсы қауіпті қылмыс жасаған адамдар үшін тиісті жазаларды белгілейді. Бұл қоғамға зорлық-зомбылыққа жол берілмейтіні және қатаң жазаланатыны туралы нақты сигнал береді. Мұндай тәсілдер көптеген елдердің заңнамасында сәтті жүзеге асырылды.
Заң балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа мүлдем төзбеушілік принципін қолдайды. Бұл әйелдер мен балалардың дамуы үшін қауіпсіз орта құруға көмектеседі, оларды қатыгездіктен қорғайды.
Қазақстан халықаралық қауымдастықтың жауапты мүшесі бола отырып, жаһандық деңгейде де, ұлттық деңгейде де зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін жоюға өзінің адалдығын көрсетеді.
Зорлық-зомбылыққа қарсы күрес - басым мемлекеттік міндеттердің бірі. Қоғамда зорлық-зомбылыққа мүлдем төзбеушілікті құру, «Заң және тәртіп» қағидатын мүлтіксіз сақтауды қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдануда.
Бүгінде Қазақстан өңірдегі гендерлік мейнстриминг бойынша көшбасшы болып танылды. Бейжің іс-қимыл платформасының 25 жылдығына арналған «Ұрпақ теңдігі» жаһандық форумы аясында (Париж, 2021 Ж.) Қазақстан Президенті гендерлік зорлық-зомбылық және экономикалық әділеттілік жөніндегі көпжақты әріптестік коалициялары шеңберінде Қазақстанның міндеттемелер алғанын айтты.
Бұдан басқа, Қазақстан БҰҰ мен Еуропалық Одақтың Орталық Азия мен Ауғанстан елдері үшін әйелдер мен қыздарға қатысты жыныстық зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін жою жөніндегі бірлескен жобасын белсенді қолдайды.
Мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ-ның ұсыныстары беделді халықаралық алаңдар шеңберінде талқылауға шығарылды. Соңғы екі жылда Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясы, Орталық Азияның бірқатар елдерінде диалогы шеңберінде, Брюссельде және т. б. сияқты беделді халықаралық алаңдарда әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес саласындағы нормашығармашылық жұмыс және құқық қолдану практикасы бойынша Қазақстанның оң тәжірибесі таныстырылды.
VII. Жаңа заңнаманы сынаушыларға қарсы дәлелдер
Жалпы, заң қазақстандық қоғамның көпшілігінің қолдауына ие. Сонымен қатар, кейбір азаматтар тарапынан заңның ықтимал теріс салдары туралы мәлімдемелер бар.
Заңды сынға алушылар алға тартқан дәлелдер олардың тақырыпқа сәйкес ақпараттары жеткіліксіз екенін көрсетеді.
Атап айтқанда, олар келесі мәселелерді алға тартады:
жаңа нормаларды теріс пайдалану;
демографиялық құлдырау және жастардың кетуі;
балаларды отбасынан мәжбүрлеп тартып алу туралы болжамдар;
Қазақстандағы отбасылық қатынастар мәселелеріне «батыстық тәсілді» қолдану;
заңда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болған ер адамдарды қорғаудың болмауы;
бірқатар нормалардың жеткіліксіз пысықталуы, мысалы, отбасылық дебоширлерді өз үйлерінен шығару туралы нормалар.
Айта кету керек, барлық талаптарды екі үлкен топқа бөлуге болады: олардың біріншісі заңның мәні туралы ақпараттың жеткіліксіздігімен байланысты, екіншісі азаматтардың бір бөлігінде әйелдің орны мен рөлі туралы архаикалық түсініктерге байланысты.
Бұл заң отбасылардан балаларды мәжбүрлеп алуды енгізеді, бұл заң ювеналды әділет туралы батыстық нормалардың құқықтық калькасы болып табылады деген пікірлер таратылды. Бұл осы топтағы азаматтар арасында заң туралы толық мәліметтің жеткіліксіздігін білдіреді. Ақпараттық-ағарту жұмыстары барысында мұның барлығы түсіндірілді.
Осы заң жобаларын талқылау кезінде кейбір белсенділер «ата-ана балаға дауыс бергені үшін, баланы қорлағаны үшін немесе отбасының төмен бюджеті үшін ата-ана құқығынан айырылуы мүмкін» деген тексерілмеген ақпаратты тарата бастады.
Сенат спикері Мәулен Әшімбаев осы мәселе бойынша жан-жақты түсініктеме берді және ақпаратты теріске шығарды. «Қазірдің өзінде қолданыстағы «неке және отбасы туралы» заңда қылмыстық құқық бұзушылық жасалған жағдайда ата-ана құқығынан айырылатын нормалар бар. Бірақ бұл ата-ана құқығынан жаппай айырады деген сөз емес. Бұл біздің тарихымызда болған жоқ. Менің жеке пікірім – егер болашақта Заңға Президент қол қоятын болса, онда бұл ата-ана құқығынан жаппай айыруға алып келеді деп есептеуге негіз жоқ", - деді М.Әшімбаев.
Оның айтуынша, заңда билік балаларды қазақстандықтардан тартып алатын нормалар жоқ. «Бұл дұрыс емес және қате түсінік. Біз заңның ата-ана құқығынан айыруға бағытталмағанын жұртшылыққа нақты жеткізуіміз керек. Ол әйелдерді қорғау және әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жұмыс істейді», — деп түйіндеді Сенат спикері.
Ішкі істер министрінің орынбасары Игорь Лепеха да осы мәселе бойынша түсініктеме берді: «ата-ана құқығынан айыру туралы мәселе кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссияда қаралады. Содан кейін сот барлық жағдайлардың жиынтығын, ең алдымен ата-аналардың жеке басын қарастырады. Сондықтан, менің ойымша, бұл ата-ана құқығынан айырылғандар санының өсуіне немесе азаюына әсер етпейді», - деп атап өтті ол.
Мәжілісте заң жобасын талқылау барысында депутат Жұлдыз Сүлейменова да «біз балалардың отбасында тәрбиеленгенін қалаймыз. Жалпы, біз жетім балалар институттарының біздің қоғамнан қандай да бір жолмен жойылғанын қалаймыз. Сондықтан балаларды отбасынан айыру осы заң жобаларында қарастырылмайды».
Сарапшылар сонымен қатар бұл ақпараттың жалған екенін және ата-ана құқығынан айыру мәселесі қорғаншылық органдарының құзыретіне жататынын атап өтті. Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Закиева заңнамада балаларды отбасынан шығаруға жаңа негіз жоқ деп түсіндірді. «Осы Заңда балаларды отбасынан шығару бойынша нормалар жоқ. Қазіргі уақытта қолданыстағы заңнамада, 2011 жылдан бастап балаларды алу, ата-ана құқықтарынан айыру және шектеу бойынша барлық негіздер бекітілген. Бұл заң жобасы зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған. Біз балаларды ұруға болмайтынын білуіміз керек", - деді ол.
Қабылданған түзетулер бойынша балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа байланысты барлық қылмыстар үшін татуласуға жол берілмейді, денсаулыққа орташа, ауыр зиян, азаптау үшін санкциялар күшейтілді.
«Әрбір түзетуді зорлық-зомбылықтан қайтыс болған бала мен әйелдің мүддесі жатыр деп атауға болады. Заң жобасы концептуалды түрде екі бөлімнен тұрады: отбасылар мен балаларға көмек көрсету инфрақұрылымын құруға және жеке тұлғаға, оның ішінде балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың барлық нысандары үшін жазаны қатаңдатуға бағытталған профилактика», - деп түсіндірді омбудсмен.
Талаптардың екінші тобын жеңу әлдеқайда көп күш жұмсауды қажет етеді.
Кез-келген қоғамда әртүрлі көзқарастары бар әртүрлі топтар бар, кейде мүлдем қарама-қайшы. Қазақстандық қоғам бұл жерде де ерекшелік емес.
Мысалы, елде әйелдердің тең құқықтарын мойындамайтын дәстүрлі емес исламды ұстанушылар бар. Біздің қоғамды патриархалды деп санайтын радикалды феминистер де бар. Елдің толыққанды азаматтары ретінде екеуі де өз пікірлерін айтуға құқылы.
Біздің мемлекеттік билігіміз жаңа заңдар қабылдай отырып, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесінде абсолютті болып табылатын қоғамдық көпшіліктің көзқарастарына назар аударады.
Сондықтан архаикалық көзқарастардың иелері өз пікірлерін тікелей айта алмайды және туудың төмендеуі, жастардың кетуі, Батыстың зиянды әсері және т. б. туралы жалған дәлелдер келтіре алмайды.
Мемлекет басшысы қоғамдық прогресті жеделдету қажеттігі туралы бірнеше рет айтты. Осы жылдың 3 қаңтарындағы «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында ол «біз архаикаға арқа сүйеп жүре алмаймыз» деп мәлімдеді. «Ұлтымыздың жаңа өрлеуі үшін біз үнемі прогрессивті құндылықты сіңіріп, елді артқа тартатын барлық қасиеттен арылуымыз керек».
Кейбір заң нормаларының шикілігі туралы алаңдаушылық та асыра айтылған. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, заңдардың көп бөлігі одан әрі пысықталуда. Құқық қолдану практикасы жасалуда, кейбір ескерілмеген сәттер анықталды. Бұл мүлдем қалыпты жағдай.
Сонымен бірге, гипотетикалық ықтимал салдарға байланысты заңды қабылдауды кейінге қалдыру іс жүзінде отбасылық дебоширлердің жазасыздығына жол беруді білдіреді.
Заңнамалық өзгерістердің кейбір сыншылары оларды ата-аналардың құқықтарына нұқсан келтіру, мемлекеттің ата-аналарды бақылау тетігі ретінде ұсынуға тырысады. Статистика көрсеткендей, 2022 жылы елде балаларға қарсы 2000-нан астам қылмыс жасалған. Олардың үштен бірінен астамы жыныстық сипатта болады.
Айта кету керек, «БҰҰ-әйелдер» Қазақстандық бөлімшесінің өкілдері бұл статистика жағдайды толық көрсетпейді деп санайды. Балаға қатысты зорлық-зомбылықтың барлық жағдайлары көп болуы мүмкін деген алаңдаушылық бар.
Қоғам және әрбір азамат баланың толыққанды азамат, құқықтың субъектісі екенін түсінуі керек, ол қорғалуы керек және егер ата-аналар бұл міндеттерді елемейтін болса, онда мемлекет баланың проблемаларын шешуі қажет. Біз үшін басты парадигма, бала - құндылық, болашақ.
Сондай-ақ, мемлекеттік органдар баланы отбасынан тартып алады деген сөздерді жиі кездестіруге болады. Айта кету керек, бұл соңғы шара. Алайда, бала үшін маңызды дүние - қауіпсіз болу. Егер отбасындағы қатынастар балаға зиян тигізетін болса, онда заң кәмелетке толмағандарды қорғауға мүмкіндік беретін институционалдық тетіктерді іске қосуға мүмкіндік береді, бұл оған ауыр зардаптарды болдырмайды.
Кейбір қарсыластар заңнаманы Батысқа еліктеушілік деп көрсетуге тырысады. Біздің қоғам үшін кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық мәселелерін шешуде ең жақсы тәжірибелерді қабылдау маңызды. Өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және қорғау процесінде жақсы нәтижелерге қол жеткізген Еуропа елдерінің тәжірибесін зерттеу маңызды.
Жаңа тәсілдерді қолдану қазақстандық сот төрелігін ізгілендіруді көрсетеді.
Әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатудан басқа, заң біздің заңнамаға әсер етудің жаңа түрлерін қолдануды қарастырады.
Мысалы, сот шешімі бойынша қылмыскерлерге міндетті психологиялық көмек көрсету енгізіледі.
Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаудың негізгі себептері келесі әлеуметтік проблемалардан туындайды:
әлеуметтік тұрақсыздық;
«маскүнемдік», нашақорлық;
отбасының оқшаулануы және жабылуы;
құмар ойындар (лудомания);
жеке мәселелер (өзін-өзі бағалаудың төмендігі, балалық шақтағы жарақаттар, стресс).
Агрессор көбінесе жоғарыда айтылғандардың қайсысы отбасылық-тұрмыстық жанжал мен тұрмыстық зорлық-зомбылық фактісіне әкелгенін түсінбейді.
Психокоррекциялық жұмыс отбасылық-тұрмыстық жанжалдың туындауына әкелетін агрессивті мінез-құлықтың себебін түсінуге көмектеседі, осылайша агрессордың күнделікті өмірде неғұрлым ауыр құқық бұзушылық жасауына жол бермейді.
Бұған дейін Астана, Алматы және Павлодар қалаларында өткізілген пилоттық бағдарламалар психокоррекциялық курстардан өткен агрессорлардың бұдан былай тұрмыстық зорлық-зомбылық жасамағанын көрсетті.
Әрбір дебошир өз еркімен өзіне қатысты психокоррекция жүргізуге келісе бермейді. Дәл осы мақсатта сот шешімі бойынша міндетті психологиялық көмек көрсету енгізіледі.
Заң сонымен қатар отбасы, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша «111» байланыс орталығының жұмысы үшін құқықтық негіздерді енгізуді көздейді.
Маңызды новеллалардың бірі - отбасын қолдау орталықтарын құру және жұмыс істеу мәселелерін заңнамалық тұрғыдан бекіту.
Әлемде өзін дәлелдеген қылмыстық емес сипаттағы ықпал ету нысандарын пайдалану қазақстандық сот төрелігін одан әрі ізгілендіруге ықпал етеді.
«ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның қабылдануы кейбір азаматтарда қазақстандықтарды ата-ана құқықтарынан жаппай айыруды жоспарлап отыр деген негізсіз алаңдаушылық туғызды.
